«Ως άνθος μαραίνεται και ως όναρ παρέρχεται και διαλύεται πας άνθρωπος».

Τα Κόλλυβα, ή όπως αλλιώς επικράτησε σε πολλά μέρη η ονομασία «το στάρι», είναι ένα από τα πιο παλαιά χριστιανικά έθιμα που διατηρήθηκε στη ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας και συνδέεται άμεσα με τα μνημόσυνα των νεκρών τα οποία τελούνται σε συγκεκριμένες ημέρες, όπως τριήμερα, εννιάμερα, τεσσαρακονθήμερα, τριμηνιαία, ετήσια, αλλά και ψυχοσάββατα.

Τα κόλλυβα είναι σιτάρι βρασμένο και ανακατεμένο με ξηρούς καρπούς, όπως αμύγδαλα, καρύδια, φουντούκια, φυστίκι, σταφίδες, ρόδια, μυρωδικά και ζάχαρη και κατά κανόνα σήμερα, έχει τη μορφή στολισμένου δίσκου.

Προσφέρονται σε όσους παρεβρίσκονται στην εκκλησία σε μνημόσυνα, αλλά και μοιράζονται στη συνέχεια σε συγγενικά ή φιλικά σπίτια.

Το έθιμο προέρχεται από τα παλαιότερα χριστιανικά χρόνια και έχει σχέση με τα περίδειπνα των Ελλήνων και άλλων λαών.

Η λέξη κόλλυβα έχει αρχαία ελληνική προέλευση. Με τις λέξεις κόλλυβο και κόλλυβα στην αρχή εννοούσαν κάθε είδος μικρού γλυκού από σιτάρι σε σχήμα πίτας ή τα «τρωγάλιζα» και τα «τραγήματα», δηλαδή ξηρούς καρπούς (καρύδια, αμύγδαλα, σταφίδες, φουντούκια, σύκα κ.α.) καθώς και τον «εψητόν σίτον» κατά τον Βυζαντινό λεξικογράφο Σουίδα…

Σημαίνει επίσης κάθε νόμισμα μικρής αξίας, δηλαδή το πολύ λεπτό σε πάχος και αξία νόμισμα.

Ο Αριστοφάνης (424 π.Χ) τα νομίσματα τα ονομάζει «Κόλλυβους».

Σύμφωνα με τη γνώμη μερικών στα πρώτα χριστιανικά χρόνια υπήρχε το έθιμο να μοιράζουν στα μνημόσυνα, κολλύβους, μικρά δηλαδή νομίσματα, σαν ελεημοσύνη: «ελεημοσύνες υπέρ αυτών που έφυγαν προς τον Κύριο στα μνημόσυνα αυτών». Έτσι κατέληξε να ονομάζουμε και το «σιτάρι», κόλλυβα.

Όπως προανάφερα,το έθιμο των κολλύβων είναι πάρα πολύ παλαιό. Οι ρίζες του βρίσκονται στα προ Χριστού ακόμη χρόνια.

Το σιτάρι, η κύρια τροφή του ανθρώπινου γένους, ήταν καρπός ιερός για τους αρχαίους προγόνους μας.

Ήταν το εξαιρετικό είδος τροφής που έκαμε το άνθρωπο να διαφέρει από τα άγρια ζώα. Για τον λόγο αυτόν το σιτάρι είχε κι έναν ιερό χαρακτήρα.

Στα πολύ γνωστά μας Ελευσίνια Μυστήρια γινόταν σιωπηρή επίδειξη ένος σταχυού. Σε πολλούς ακόμη τάφους οι αρχαίοι προγονοί μας έθαβαν μέσα σε μεγάλα πιθάρια σιτάρι, διότι πίστευαν ακράδαντα στη μεταθανάτια ζωή.

Οι Αθηναίοι, κατά τους χρόνους του Ισοκράτη τοποθετούσαν σιτάρι, στους τάφους των νεκρών τους. Τους δε νεκρούς τους ονόμαζαν «Δημήτριους», προς τιμήν της θεάς Δήμητρας που τους έμαθε να καλλιεργούν το σιτάρι…

Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν την συνήθεια να προσφέρουν στους νεκρούς τους μία φορά το χρόνο την ημέρα των Χυτρών, δηλαδή την Τρίτη και τελευταία ημέρα της εορτής των Ανθεστηρίων, ένα μίγμα διαφόρων καρπών που ονόμαζαν «πανσπερμία ή πανκαρπία».

Η εορτή αυτή των αρχαίων Ελλήνων που γινόταν προς τιμήν των νεκρών, έχει κάποια σχέση με το δικό μας Ψυχοσάββατο.

Σήμερα τα κόλυβα συνδέονται με τη χριστιανική ταφή. Ωστόσο η προσφορά καρπών στους νεκρούς και μετέπειτα στους οικείους, ως κέρασμα στη μνήμη του νεκρού είναι πολύ παλιά.

Πρόκειται για μια ενέργεια συνυφασμένη με τον πόνο της απώλειας, ανεξαρτήτως εποχής, πολιτισμού, φυλής, ιστορίας και θρησκεύματος.

Γίνεται, λοιπόν, εύκολα αντιληπτό ότι όταν μοιράζουμε και όταν τρώμε τα κόλλυβα δεν κάνουμε κάτι τυχαίο, υπάρχει σε αυτήν την κίνηση ενας συμβολισμός.

Κατ’ αρχήν ο ίδιος ο Χριστός παρομοίασε το θεοϋπόστατο Σώμα Του με το σπυρί του σιταριού: (Κατά Ιωάννην ιβ, 24: «ἐὰν μὴ ὁ κόκκος τοῦ σίτου πεσὼν εἰς τὴν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτὸς μόνος μένει· ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ, πολὺν καρπὸν φέρει» και Α΄Κορινθ. ιε, 42: «οὕτω καὶ ἡ ἀνάστασις τῶν νεκρῶν. σπείρεται ἐν φθορᾷ, ἐγείρεται ἐν ἀφθαρσίᾳ»)

«Το σπυρί του σιταριού εάν πέφτοντας στη γη δεν πεθάνει, μένει μοναχό του (και δεν πολλαπλασιάζεται) εάν όμως πεθάνει, πολύ καρπό φέρνει».

Ο Απόστολος Παύλος στην προς Κορινθίους Α’ επιστολή, κεφάλαιο 16 γράφει:

«Εκείνο πού εσύ σπέρνεις δεν ζωογονείται, εάν πρώτα δεν πεθάνει» και τούτο, γιατί θάβεται στη γη το νεκρό σώμα και σαπίζει, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το σπυρί του σιταριού.

Παρομοιάζει δηλαδή το σώμα του Ανθρώπου με το σπόρο του σιταριού. Όπως ο σπόρος αυτός, αφού θαφτεί στη γη, πεθαίνει (αποσυντίθεται), για να φυτρώσει στη συνέχεια και να αποκτήσει κορμό, φύλλα και καρπό, γενόμενος πιο όμορφος απ’ ό,τι ήταν πριν, έτσι και ο άνθρωπος αφού πεθάνει, θάβεται και όταν έλθει η ώρα, θα αναστηθεί έχοντας νέο σώμα και πιο όμορφο (γιατί θα είναι άφθαρτο και απαλλαγμένο από τις γήινες ανάγκες της τροφής, της πόσης, των σαρκικών επιθυμιών κλπ).

Το σιτάρι, σύμφωνα με τους πατέρες, συμβολίζει το θάνατο, την ταφή και την ανάσταση των σωμάτων. Μόνο όμως το σιτάρι και όχι οι άλλοι καρποί (κριθάρι, βρώμη κλπ).

Ο νεκρός σαν το σιτάρι, θα διαλυθεί «εις τα εξ ων συνετέθη» και θα αναστηθεί πάλι με τη δύναμη του Θεού, κατά την κοινή Ανάσταση, με άφθαρτο πλέον σώμα…

Τι συμβολίζουν όμως τα υλικά που περιέχουν τα κόλλυβα;

Το σιτάρι είναι το βασικό στοιχείο για να φτιάξει κανείς κόλλυβα όμως τα υπόλοιπα υλικά ποικίλουν από τόπο σε τόπο.

Λένε πως τα υλικά πρέπει να είναι 9 όσες και οι τάξεις των Αγγέλων και το καθένα έχει ξεχωριστό συμβολισμό.

• Το στάρι: Είναι το σύμβολο της γης και συμβολίζει και την ψυχή του νεκρού.
• Το ρόδι: Με αυτό ο Άδης κράτησε την Περσεφόνη στον κάτω κόσμο, βέβαια οι χριστιανοί με το ρόδι συμβολίζουν την λαμπρότητα του παραδείσου.
• Τα ασπρισμένα αμύγδαλα ή τα καρύδια: συμβολίζουν τα γυμνά οστά για να μας θυμίζουν την μοίρα που θα έχουμε όλοι. (Ναι λίγο μακάβριο το ξέρω.)
• Τα μπαχαρικά: Είναι τα αρώματα αυτού του κόσμου.
• Ο μαϊντανός (σε κάποιες παραλλαγές ο δυόσμος): Είναι η ευχή για ανάπαυση “εν τόπω χλοερώ“.
• Οι ξηροί καρποί: Είναι η ζωή που αναπαράγεται.
• Το τρίμμα από τα στραγάλια ή η φρυγανιά ή το αλεύρι: Συμβολίζει το ελαφρύ χώμα. (Μακριά από εδώ!)
• Η σταφίδα: Από τα αρχαία χρόνια συμβολίζει τον Διόνυσο και τη γλύκα της ζωής έως τον Χριστό που είναι η άμπελος. Και τέλος…
• Η ζάχαρη που συμβολίζει τον γλυκό παράδεισο ενώ η λευκότητά της, συμβολίζει το χρώμα του θριάμβου και το «άληκτο φώς».

Στη βόρεια Ελλάδα τα υλικά είναι λιγότερα, κυρίως, σιτάρι, καρύδι, φρυγανιά και ζάχαρη αν και τελευταία, στα πλαίσια της ανταλλαγής πολιτισμικών στοιχείων θαρρώ πως έχουν δεχτεί επιρροές .

Έχω δοκιμάσει άπειρες παραλλαγές άλλες νόστιμες και άλλες δεν τρώγονται στην κυριολεξία. Τα πιο νόστιμα κόλλυβα τα φτιάχνουν στο χωριό μου. Λιτά χωρίς πολλά πολλά καρυκεύματα, μόνο σιταράκι, μπόλικο καρύδι, ζάχαρη κρυσταλλική και αλεύρι στραγαλιού αντί για φρυγανιά που ταιριάζει απίστευτα και δίνει στα κόλλυβα γεύση μοναδική.

Έναν και μόνο… νεωτερισμό μπορώ να συγχωρήσω: την προσθήκη σταφίδας, άντε και λίγη κανελίτσα, τόση όσο πατάει η γάτα που λένε. Οτιδήποτε άλλο είναι πλεονασμός.

Εδώ θα σας δώσω υλικά και για τις δύο εκδοχές και εσείς διαλέγετε και παίρνετε. Το σημαντικό είναι να δοκιμάσετε κανένα ψυχοσάββατο να τα φτιάξετε! Προσθέστε ή αφαιρέστε υλικά ανάλογα με τα τις γευστικές σας προτιμήσεις…

Τι θα χρειαστείτε για τα Δροσοπηγιώτικα κόλλυβα:

• ½ κιλό σιτάρι
• Μια πρέζα αλάτι
• 250 γρ. ζάχαρη κρυσταλλική
• 3 φλυτζ. τσαγ. στραγαλάλευρο
• 250 γρ. καρύδια
• Λίγες σταφίδες (προαιρετικά) και λίγη κανελίτσα

Για τη διακόσμηση:

• Σοκολατένιες ελίτσες ή κουφετάκια ή καρύδια πεταλούδα

Πώς θα τα φτιάξετε:

Καθαρίστε και πλύνετε με άφθονο νερό το σιτάρι και βάλτε το σε κατσαρόλα με μπόλικο νερό βρύσης να βράσει σε μέτρια φωτιά ώσπου να σκάσει…

Θα πάρει περίπου ένα δίωρο πάνω-κάτω. Ο χρόνος βρασμού εξαρτάται από την ποιότητα του σιταριού. Πάρτε στα δάχτυλά σας ένα σπυρί και αν μπορείτε να το συνθλίψετε τότε είναι έτοιμο…

Στραγγίξτε το σιτάρι και κρατήστε τον ζωμό. Είναι ένα ζωμός πηχτός πολύ θρεπτικός, αλλά και εξαιρετικό φάρμακο κατά της δυσκοιλιότητας.

Με την προσθήκη ζάχαρης και ξηρών καρπών προσφέρεται και σαν γλύκισμα.

Στην Κωνσταντινούπολη υπάρχουν καταστήματα που σερβίρουν αποκλειστικά γλυκό ζωμό βρασμένου σιταριού με κανέλα, στραγάλια και καρύδια.

Αν δεν με απατά η μνήμη μου το λένε μποζ ή κάτι τέτοιο.

Ας επιστρέψουμε όμως στη δουλίτσα μας…

Ξεπλύνετε το σιτάρι με μπόλικο τρεχούμενο νερό για να φύγει η “κόλλα” και μετά απλώστε το σε καθαρές πετσέτες να φύγουν τα περισσότερα υγρά. Καλό είναι να το φυλάξετε στο ψυγείο μέχρι να το χρησιμοποιήσετε γιατί είναι ευαίσθητο και χαλάει εύκολα.

Εν τω μεταξύ ασχοληθείτε με την ετοιμασία των άλλων υλικών. Χοντροκόψτε τα καρύδια. Περάστε από το μούλτι τα στραγάλια και κοσκινίστε τα για να πάρετε το στραγαλάλευρο.

Περάστε επίσης λίγη-λίγη την κρυσταλλική ζάχαρη από το μούλτι να γίνει λεπτή. Μην περιμένετε να γίνει λεπτή σαν την άχνη. Άλλωστε δε θέλουμε κάτι τέτοιο. Η άχνη απορροφάει υγρά, πανιάζει και χαλάει το γευστικό αποτέλεσμα.

Βάλτε το στραγγισμένο σιτάρι σε ένα βαθύ σκεύος. Αν θέλετε πιέστε το λίγο ανάμεσα στις χούφτες σας.

Ανακατέψτε το σιτάρι με τα καρύδια, τις σταφίδες και την κανέλα και δώστε του το σχήμα που θέλετε πατώντας το με μία λαδόκολλα…

Πασπαλίστε από πάνω ομοιόμορφα το στραγαλάλευρο και πατήστε το πάλι με τη λαδόκολλα να πάρει το σχήμα του σιταριού.

Κοσκινίστε τη ζάχαρη ομοιόμορφα από πάνω, με προσοχή και ξαναπατήστε με λαδόκολλα.

Και τώρα ήρθε η ώρα της διακόσμησης…

Η διακόσμηση εξαρτάται από την ηλικία του θανόντος. Είναι αυστηρή και λιτή αν είναι πολύ ηλικιωμένος. Περίτεχνη αν είναι νεώτερος.

Με ένα σπιρτόξυλο ή οδοντογλυφίδα χαράζουμε το σχέδιο επάνω στη στρωμένη με ζάχαρη επιφάνεια και αρχίζει η διακόσμηση με τα υλικά.

Το αποτέλεσμα είναι ανάλογο της καλλιτεχνικής δεινότητας και της έμπνευσης αυτού που φτιάχνει τα κόλλυβα…

Εδώ σας έχω με λεπτομέρεια βήμα-βήμα το πώς εξελίσσεται ένα τέτοιο δημιούργημα. Καλλιτέχνης η θεία μου η Βέρα.

Ε, ναι! Η θεία μου είναι μια γυναίκα για όλες τις δουλειές και φτιάχνει και το τέλειο σιτάρι…

ΤΟ ΘΑΥΜΑ ΤΩΝ ΚΟΛΛΥΒΩΝ

Το Α΄ Σάββατο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής τελείται η ανάμνηση του δια κολλύβων θαύματος του Αγίου Μεγαλομάρτυρα Θεοδώρου του Τήρωνος.

Το γεγονός συνδέεται με το θαύμα που έκανε ο Άγιος Θεόδωρος ο Τήρων, επί Ιουλιανού του Παραβάτη, ο οποίος, ως ειδωλολάτρης αυτοκράτορας, ήταν αντίθετος στη νηστεία των χριστιανών.

Ο αυτοκράτορας, διέταξε τον έπαρχο της Κωνσταντινούπολης, όταν πλησίαζε η πρώτη εβδομάδα των νηστειών, να εξαφανίσουν από την αγορά κάθε είδους τρόφιμα και να αφήσουν μόνο τα ειδωλόθυτα, ώστε να αναγκαστούν οι χριστιανοί να φάνε από αυτά.

Τότε ο Άγιος Θεόδωρος παρουσιάστηκε, ως οπτασία, στον Πατριάρχη Ευδόξιο και του φανέρωσε το σχέδιο του Ιουλιανού, υποδεικνύοντάς του συγχρόνως να χρησιμοποιήσουν οι χριστιανοί, αντί για άλλη τροφή, τα κόλλυβα.

Κι όταν ο Πατριάρχης ρώτησε: «…και τι είναι αυτά τα κόλλυβα, άγιε;» ο Άγιος απάντησε: «Σιτάρι και άλλοι σπόροι. Βρασμένα όλα μαζί καλά. “Κόλλυβα” τα λέμε εμείς στην πατρίδα μου στα Ευχαΐτα»…

Ο Μεγαλομάρτυρας Θεόδωρος ο Τήρων είναι ακόμη μια ιστορική μαρτυρία της εσωτερικής δύναμης του ανθρώπου και των χαρισμάτων που διαθέτει ως ευλογία από το Θεό.

Ο άνθρωπος του Θεού καλείται, κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες να αγωνιστεί με ταπείνωση, θέληση, επιμονή, υπομονή και αγάπη για να φθάσει στο μέγιστο των δυνατοτήτων του για την παρηγορία και τη σωτηρία πολλών…